PROPOZYCJA TERAPII LOGOPEDYCZNEJ

1. Zasady i metody stosowane w terapii logopedycznej

Co należy rozumieć pod pojęciem t e r a p i i l o g o p e d y c z n e j ?

T e r a p i a l o g o p e d y c z n a (syn. logoterapia, postepowanie logopedyczne) obejmuje swym zasięgiem całość specyficznych , zamierzonych oddziaływań, ukierunkowanych na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się (G. Jastrzębowska, Olga Pelc – Pękala, 1999, s. 650).

Jakie z a s a d y należy uwzględnić w terapii zaburzeń artykulacji?

Z a s a d y t e r a p i i l o g o p e d y c z n e j to najogólniejsze reguły, których logopeda powinien przestrzegać i którymi powinien się kierować przy planowaniu i prowadzeniu postępowania logopedycznego (G. Jastrzebowska, O. Pelc – Pękala, 1999, s. 651).

Przy usuwaniu wad artykulacyjnych – poza wymienionymi w metodyce ogólnej zasadami postępowania terapeutycznego dotyczącymi wczesnego rozpoczynania terapii, indywidualizacji, kompleksowego oddziaływania, aktywnego i świadomego udziału, współpracy z najbliższym otoczeniem, systematyczności i stopniowania trudności – trzeba dodatkowo uwzględnić kilka zasad szczegółowych, które wynikają ze specyfiki zaburzeń artykulacji. Są to następujące wskazania terapeutyczne:

· nie należy poprawiać zniekształconej głoski, lecz tworzyć nową,

· każde polecenie, ćwiczenie powinno być uprzednio wykonane przez logopedę,

· konieczne jest częste powtarzanie przerobionego materiału w coraz to inny sposób,

· każda ćwiczona głoska musi być dobrze utrwalona, zanim przejdzie się do korygowania następnej (utrwalanie głoski oznacza jej zautomatyzowanie, tzn. że jest ona wymawiana przynajmniej w mowie kontrolowanej),

· konieczne jest ćwiczenie głoski w różnych układach, kontekstach i sąsiedztwach fonetycznych,

· nie należy prowadzić ćwiczeń na wyrazach, których dziecko nie zna i nie rozumie,

· nie stosować wyrazów, w których występuje więcej niż jedna z ćwiczonych głosek,

· zawsze pamiętać o różnicowaniu słuchowym wywołanej głoski z jej wcześniejszą (nieprawidłową) artykulacją,

· różnicować ćwiczoną głoskę z głoskami podobnymi (różniącymi się jedną cecha fonologiczną),

· przy uczeniu nowych elementów języka należy uwzględnić ich frekwencyjność w mowie dziecka,

· jeśli nieprawidłowa wymowa dotyczy więcej niż jednego dźwięku, to przy ustalaniu kolejności korygowania dźwięków bierze się pod uwagę kolejność pojawiania się ich w toku rozwoju mowy (w omawianym przypadku kolejność wywoływanych głosek została zasadnie odwrócona),

· przy różnych formach nieprawidłowej realizacji dźwięków najpierw usuwa się elizje, potem substytucje, a na końcu deformacje (syna dotyczą dwie ostatnie).

Powyższe zasady starałam się uwzględniać, planując niniejszą terapię

Jakie m e t o d y wykorzystuje się w terapii zaburzeń artykulacji?

M e t o d a oznacza systematycznie stosowany sposób pracy z pacjentem, zespół celowych, jasno określonych czynności, realizowanych za pomocą odpowiednio dobranych i uznanych środków, które doprowadzą do rozwiązania danego problemu.

Spotyka się różne kategoryzacje metod prowadzenia terapii, a dzieli się je następująco:

I. ze względu na udział pacjenta w postępowaniu logopedycznym – na metody pasywne i aktywne, przy czym:

1. istotą metod pasywnych jest stosowanie narzędzi logopedycznych, za pomocą których powodujemy właściwe ułożenie narządów mowy,

2. metody aktywne zakładają aktywne uczestnictwo dziecka w terapii, jego własną pracę w tworzeniu nowego dźwięku;

II. ze względu na sposób wywoływania lub korygowania dźwięku – na metody mechaniczne, fonetyczne, fonetyczno – mechaniczne (J. T. Kania, 1982, s.15). G. Jastrzębowska i O. Pelc – Pękala wyróżniają w tej grupie metod również metody lingwistyczne, przy czym:

1. o metodach mechanicznych mówimy wówczas, gdy głoska powstaje w wyniku mechanicznego ułożenia narządów artykulacyjnych przy pomocy ręki, sond, szpatułek i innych instrumentów logopedycznych ,

2. metody czysto fonetyczne polegają jedynie na przekształceniach fonetycznych,

3. w metodach fonetyczno – mechanicznych wyjściowy dźwięk pomocniczy jest przekształcany w dźwięk docelowy przy pewnej ingerencji mechanicznej,

4. metody lingwistyczne opierają się na wyszukiwaniu takich słów z zasobu leksykalnego dziecka, którego deformowany dźwięk jest wymawiany prawidłowo (G.Jastrzębowska, O.Pelc – Pękala, 1999, s.733-734).

Nieco inny podział metod ze względu na stwierdzony rodzaj dyslalii podaje H. Rodak (1992, s.27-38) za G.Knurą i B. Neumanem. Wyróżnili oni metody tzw. audiopedagogiczne oraz logopedyczne.

Autorzy zorientowani bardziej pedagogicznie zalecają rozpoczynać terapię od konfrontacji pacjenta z jego wadą i uświadomienia mu nieprawidłowego brzmienia głoski wypowiadanej przez niego.

Odmienne podejście prezentują zwolennicy metod logopedycznych. Zalecają oni w pierwszej kolejności tworzenie produktu dźwiękowego, przy czym dziecko z wadą nie powinno wiedzieć, jakiego dźwięku się uczy.

W grupie klasycznych metod logopedycznych można wyróżnić następujące ich rodzaje:

1. metody pasywne,

2. metody odczytywania mowy z ust (wzrokowe),

3. metody aktywne polegające na przekształcaniu tzw. dźwięku pomocniczego w dźwięk docelowy, tj. ten, którego dziecko ma się nauczyć,

4. metody wywoływania dźwięku drogą usprawniania narządów artykulacyjnych.

Wśród powyższych metod najpowszechniej stosowana i najskuteczniejsza jest metoda substytucyjna, zwana także metoda modyfikacji lub przekształceń fonetycznych, a niekiedy metoda wyprowadzającą.

Metoda substytucyjna jest odpowiednia w terapii logopedycznej tych dzieci, które dysponują prawidłowym wzorem słuchowym dźwięku i są świadome swego błędu, ale nie mogą go pozbyć z powodu osłabionej funkcji motoryczno – kinestetycznej narządów mowy.

Stosując powyższą metodę, należy przestrzegać następujących zasad:

1. zasada często powtarzanych, krótkich ćwiczeń,

2. zasada uwzględniania samokontroli słuchowej,

3. zasada stosowania dźwięków tzw. pomocniczych albo wyjściowych (są to dźwięki, które dziecko wymawia prawidłowo, umie je przedłużać i odpowiednio wzmacniać),

4. zasada minimalizacji akcji związana z prawem ekonomii ruchu( jej uwzględnianie ma doprowadzić do wytworzenia przez dziecko dźwięku nie tylko prawidłowego pod względem artykulacyjnym, ale także lekko i delikatnie, gdyż w przeciwnym razie nie przekształci się on w dźwięk docelowy; m.in. H. Rodak (1992, s. 38 – 39) radzi, aby na izolowanym dźwięku nucić znane melodyjki, wiadomo bowiem, że podczas śpiewu dźwięki „atakowane” są miękko). Celom tym służy również zaproponowane w przywołanej powyżej pozycji (s.33) wymawianie nowych dźwięków z zamkniętymi oczami. Ma to powodować u dziecka większą świadomość wrażeń dotykowych i kinestetycznych artykułowanych głosek.

Na etapie wywoływania dźwięków wykorzystam głównie powyższą metodę, stosując przekształcenia zaproponowane w pracach przywołanych już wielokrotnie autorów: H. Rodak i J. T. Kani.

Przy tych przekształceniach, które należą do metod aktywnych, zastosuję także elementy metod pasywnych, podczas których np., przyciskać będę istotne dla wywołania konkretnego dźwięku narządy artykulacyjne syna. Takie bowiem łączenie metod jest skutecznym sposobem osiągnięcia zamierzonych celów.

2. Etapy pracy korekcyjnej

W przypadku terapii zaburzeń artykulacji zasadniczo wyróżnia się trzy e t a p y p r a c y korekcyjnej:

1. etap przygotowawczy,

2. etap wywoływania dźwięku,

3. etap utrwalania (A. Sołtys – Chmielowicz, s.70-71 Waday wym., J. Kania, 1982, s.).

G. Jastrzębowska i O. Pelc – Pękala (1991, s. 734-73736) wyróżniają ponadto etap czwarty polegający na automatyzacji wywołanego dźwięku.

v E t a p p r z y g o t o w a w c z y to zespół czynności przygotowujących do właściwej pracy logopedycznej. Są to różnego rodzaju ćwiczenia:

- usprawniające narządy artykulacyjne

- słuchowe,

- oddechowe,

- rytmizujące.

W przypadku syna istotne będą dwa początkowe rodzaje ćwiczeń.

v E t a p w y w o ł y w a n i a d ź w i ę k u zwany także e t a p e m

w ł a ś c i w e j p r a c y l o g o p e d y c z n e j (G. Jastrzębowska, O. Pelc – Pękala) polega na wywoływania w izolacji prawidłowej artykulacji zaburzonej głoski. Przebiega to w następujący sposób:

- logopeda pokazuje dziecku właściwy danej głosce układ artykulacyjny, uświadamia dziecku właściwe danej głosce odczucie kienestetyczne (tj. Pokazuje mu układ języka, warg, miejsce i sposób kontaktu narządów artykulacyjnych),

- dziecko, naśladując logopedę, podejmuje próbę odtworzenia obserwowanego układu artykulacyjnego,

- dziecko podejmuje samodzielną próbę wypowiedzenia głoski.

v E t a p u t r w a l a n i a wywołanego dźwięku, stabilizowania go w mowie kontrolowanej, polega na utrwaleniu prawidłowej artykulacji w izolacji, w sylabach i w wyrazach we wszystkich możliwych pozycjach (tj. w nagłosie, śródgłosie i wygłosie) i sąsiedztwach fonetycznych. Osiągnięcie poziomu prawidłowej wymowy dźwięku w mowie kontrolowanej można już uznać za znaczący sukces terapeutyczny.

v E t a p a u t o m a t y z a c j i w y w o ł a n e g o d ź w i ę k u to etap realizowania go w mowie spontanicznej, czyli wypracowania umiejętności autokontroli i autokorekcji. Automatyzacja dźwięku polega na oderwaniu od świadomości faktu wymowy, dzięki utrwaleniu wzorców kinestetyczno – ruchowych i autokontroli słuchowej.

Przywołane powyżej zasady, metody i etapy pracy logopedycznej znajdą zastosowanie w niniejszej propozycji terapii.

2.1. E t a p p r z y g o t o w a w c z y - w zasadzie wspólny wszystkim nieprawidłowym realizacjom dźwięków stwierdzonym u mojego syna - polegał będzie na długim (w przypadku deformacji) usprawnianiu narządów artykulacyjnych (głównie języka i warg) oraz na ćwiczeniach słuchu fonematycznego. Wskazane byłoby, aby ćwiczenia artykulacyjne wykonywane były przed lustrem w celu naśladowania przez dziecko ruchów dorosłego. Czas ćwiczeń nie może być długi, najlepiej 10 – 15 min. po kilka razy dziennie.

Ćwiczenia języka

Celem ćwiczeń jest doskonalenie funkcjonowania wszystkich części tego narządu oraz nauczenie syna świadomego nad nim panowania. Podczas pracy należy również pamiętać o stopniowym zwiększaniu tempa wykonywanych zadań. Aby dziecko nie było znużone, najlepiej ćwiczenia te wykonywać w zabawie.

Ø Pokaż język (tak, jak czasem, kiedy jesteś niegrzeczny).

Ø Jak żmija porusza żądłem? (Długi, cienki, ruchliwy język, wysuwający się we wszystkie strony).

Ø Spróbujmy zrobić z języka:

- szpilkę (bardzo cienki język),

- skocznię narciarską lub zjeżdżalnię,

- koci grzbiet,

- łyżkę (język lekko stulony z uniesionym do góry końcem),

- łopatkę (płaski, szeroki język),

- szufelkę (uniesione lekko boki języka, płaski środek),

- rurkę (chcemy wypić sok, a nie mamy czym).

Ø Pokaż, jak:

- kot pije mleko (szybkie, krótkie ruchy języka w przód, do góry i do tyłu),

- miś oblizuje się po zjedzeniu miodu (staranne oblizywanie warg przy szeroko otwartych ustach; język wolno krąży dookoła zaczynając raz od lewej, raz od prawej strony),

- woźnica zatrzymuje konia,

- warczy motor.

Ø Spróbujemy zrobić językiem kółko do gry w serso

- teraz dużo kółek (wiele ruchów okrężnych języka).

Ø Teraz pojeździmy na koniku (kląskanie).

Ø Wszystkie podstawowe ruchy języka można wykonać w zabawie o nazwie „Języczek – wędrowniczek”. Prowadzący może ułożyć do niego fabułę. W ćwiczeniu tym język „wędrując” dotyka:

- wargi górnej,

- wargi dolnej,

- kącików ust,

- stara się sięgnąć do nosa, do uszu,

- „liczy zęby” dolne i górne, dotykając końcem każdego z nich po stronie

zewnętrznej i zewnętrznej,

- dotyka dziąseł na górze i na dole,

- głaska wargi,

- masuje podniebienie, starając się sięgnąć aż do tylnej ściany gardła i z

powrotem.

Ø Stosujemy jednocześnie uklepywanie języka, masowanie, uciskanie, szczególnie istotne przy międzyzębowości.

Ćwiczenia warg

Ø Spróbujmy pokazać, jak wyglądają:

- wesołe usta (płaskie wargi – rozciągnięte od ucha do ucha, jak przy wymowie głoski „e”, dodatkowo kąciki warg uniesione jeszcze ku górze),

- smutne (podkówka),

- obrażone (wargi nadęte),

- złe (wąski, cienki pasek),

- wargi w ciup (ściągnięte i wysunięte do przodu).

- A jak wyglądalibyśmy bez warg? (Wargi wciągnięte do wewnątrz.)

Ø Wymawiamy teraz na zmianę: i – y, i – u.

Ø A teraz zamieniamy się w małe dzidziusie. Będziemy ssać smoczek. (Naprzemienne wciąganie i wypychanie warg.)

Ø Potrzebny nam lejek, ale go nie mamy. Musimy zrobić go z warg.

Ø Spróbujmy pokazać, jaki pyszczek ma rybka. (Wargi wysunięte do przodu, rozszerzone na końcu.)

Ø Chcemy pocałować mamę, ale ona jest daleko. Musimy wysunąć wargi do przodu. Cmokamy.

Ø Pokażmy, jak wygląda ryjek świnki. (Wargi wysunięte do przodu, lekko rozchylone na brzegach.)

Ø Robimy z warg dziobek ptaka. (Złączone wargi wysunięte daleko do przodu.)

Ø Próbujemy zrobić z buzi pyszczek wielbłąda. (Górna warga wystaje nad dolną, lekko ja przykrywa.)

Ø Jak warczy zły pies? (Unosi górna wargę, pokazuje zęby.)

Ø Jak królik zajada trawę? (Górna warga pracuje we wszystkich płaszczyznach.)

Ø Jak wiewiórka gryzie orzechy? (Pracuje dolna warga.)

Ø Jak śmieje się koń? (Uniesiona do góry górna warga, widać wszystkie zęby. Górna warga jest ruchliwa.)

Ø Jak królikowi wystają zęby? (Wysunięta do przodu warga górna, cofnięta warga dolna, widoczne górne żeby.)

Ø Czy potrafisz:

- utrzymać górną wargą słomkę (ołówek),

- schwytać wargami krople deszczu (uniesiona do góry głowa; wargi „chwytają” krople; dziecko je „wypija”),

- schwytać deszcz dolna wargą (warga dola wysunięta, ruchliwa żuchwa),

- utrzymać prosto samymi wargami słomkę, lizak, rurkę.

Ø Spróbuj samymi wargami wziąć ze spodka cukierek (małych rozmiarów).

Następnie spróbuj to samo zrobić językiem (albo jego koniuszkiem).

Ø Pokaż, jak chłodzisz wargami zupę.

Ø Zamykanie szczęk uzyskujemy polecając dziecku np., żucie kawałka bułki. Pamiętamy przy tym, aby zęby nie stykały się ze sobą ani zbyt silnie na siebie nie zachodziły, lecz zbliżały się nawzajem do siebie.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego

Usprawnianie słuchu fonematycznego jest konieczne, ponieważ syn nie do końca rozróżnia głoski „l” i „r”, zastępując jedne drugimi, albo je mieszając ze sobą. W takiej sytuacji ćwiczenia przygotowawcze będą miały za zadanie nauczenie odróżniania mylonych dźwięków poprzez prezentację właściwego brzmienia wyrazów z tymi głoskami. Na początku będą to wyrazy, które mają w swej budowie tylko jedną z wiadomych głosek (ewentualnie dwie identyczne).

Ø „l” : lato, lek, loki, Ola, tylko, zalew, molo, gol, motyl, bal, lalka, Lolek;

Ø „r” : rak, rok, ryba, pranie, pora, bronić, braki, kara, barki, bar, bór, rurka, rower.

Ćwiczenia poprzedzające bezpośrednio wywoływanie szeregu szumiącego :

q szybkie powtarzanie głoski l-l-l... przy szeroko otwartych ustach,

q szybkie powtarzanie t-t-t..., d-d-d...,n-n-n..., w taki sposób, aby czubek języka uderzał o wałek dziąsłowy,

Dzięki tym ćwiczeniom można ponadto uświadomić dziecku różnicę między t,d,n dziąsłowym a zębowym (propozycje za: G. Jastrzębowską i O. Pelc Pękalą). Dodatkowo ćwiczenia te mogą one spowodować (chociaż na krótko) uniesienie masy języka nieco ku górze, a poprzez to czubek języka nie będzie tak widoczny przy wymowie głosek przedniojęzykowo-zębowych t,d,n.

Ćwiczenia poprzedzające bezpośrednio wywoływanie szeregu syczącego:

q wymawianie przed lustrem „a”, pamiętając o tym, aby język leżał na dnie jamy ustnej, następnie stopniowo należy podnosić żuchwę, pilnując jednocześnie płaskiego położenia języka,

q przyciskanie języka do wewnętrznej powierzchni zębów dolnych,

q dmuchanie przez rurkę i do rurki, gwizdanie, dmuchanie na wprost po to, aby wytworzyć rowek na języku,

q nauka prawidłowego połykania (propozycje za: A. Sołtys – Chmielowicz).

Ćwiczenia poprzedzające pracę nad prawidłowym wymawianiem szeregu

ciszącego:

q ssanie cukierka, z tym że należy pilnować, by środek grzbietu języka ćwiczącego całkowicie przylegał do podniebienia twardego (propozycja H. Rodak),

q ćwiczenia „kociego grzbietu” (proponowana przez A. Sołtys – Chmielowicz).

2.2. E t a p w y w o ł y w a n i a i u t r w a l a n i a d ź w i ę k ó w

Przy seplenieniu międzyzębowym znawcy tematu zgodnie uważają, że korektę należy zacząć od wywoływania szeregu szumiącego po to, aby cofnąć masę języka maksymalnie ku tyłowi. Najlepszy efekt daje rozpoczynanie tego szeregu od głoski „cz”, dla której punktem wyjścia jest „t” dziąsłowe powtarzane wielokrotnie przy zaokrągleniu warg i przyciśnięciu policzków w okolicy kącików ust.

T → T → C

Nie należy mówić dziecku, że wypowiada głoskę „cz”, lecz „t” nieco inaczej (A. Sołtys Chmielowicz, Wady..., s.79).W podobny sposób postępujemy w wielu przypadkach.

Utrwalanie:

Po jej wywołaniu zaczynamy łączyć ją z samogłoskami, zaczynając –ze względu na zrozumiałość mówienia - od jej pozycji w nagłosie, następnie w wygłosie, kończąc zaś na śródgłosie. (Zasada ta będzie stosowana konsekwentnie we wszystkich ćwiczeniach tego typu.)

· cza, cze, czo, czy, czu;

· acz, ecz, ocz, ucz, ycz, icz;

· acza, oczo, uczu, ycze, iczy.

Następnie głoskę tę wprowadzamy do wyrazów, pamiętając jednocześnie, aby dziecko wypowiadało ją krótko i energicznie:

· czapka, czapla, czajka, czajnik, czoło, czub, czepek, czekolada, czytanka, czekać, czytelnik, człowiek, cztery, czwarte, czkawka;

· płacz, klacz, biegacz, badacz, trębacz, warkocz, klucz, miecz, bicz, obręcz, poręcz;

· kaczka, paczka, teczka, beczka, mleczka, łączka, laleczka, bułeczka, apteczka, doniczka, jęczmień, licznik, poczta, kolczyk;

· kończymy, wprowadzając utrwaloną głoskę do dłuższych fragmentów tekstu i zdań typu:

- czarne oczy,

- czołowy biegacz,

- tabliczka czekolady,

- zapieczętowana paczka.

- Czarek czyta czasopisma.

- Jareczek ma czerwoną czuprynę.

- Babcia zabrała wnuczka na wycieczkę.

- Długie liczenie na liczydłach jest męczące.

Wywoływanie „dż”

I sposób: można zastosować sposób analogiczny jak przy jak przy wymowie „cz”, z tym że głoską wyjściową będzie w tym wypadku „d” dziąsłowe, czyli:

D → D → З

II sposób: uruchamiając wiązadła głoskowe przy wymowie : „cz” uzyskujemy „dż”,

C → З

Utrwalanie:

· dża, dże, dżo, dżu, dży;

· adż, edż, odż, udż, ydż;

· adża;

· dżokej, dżungla, dżem, dżentelmen, dżdżownica, dżdżysty, dżudo;

· brydż;

· drożdże, jeżdżą, gwiżdżą, miażdżyć.

· Janek ćwiczy dżudo.

Pociąg odjeżdża.

Tadek ładnie gwiżdże.

Dżokej ujeżdża konia.

Dzieci lubią dżem.

Wacek jest dżentelmenem.

Drożdżowy placek z dżemem jest dobry.

W czasie dżdżu z ziemi wychodzą dżdżownice.

Wywoływanie „sz”

I sposób: z przedłużonego „cz” wyprowadzamy „sz”, czyli

C → S

II sposób: osłabienie wibracji, wymawianie coraz ciszej „r” przy jednoczesnym zaokrągleniu warg przekształci ją w „sz”,

III sposób: polecamy unieść czubek języka do wałka dziąsłowego, sami zaś przyciskamy jego policzki do zębów trzonowych, otrzymując dzięki temu pożądane zaokrąglenie warg, następnie polecamy dziecku mocno dmuchać,

R → S

Utrwalanie:

· sza, sze, szo, szu, szy, szą:

· asz, esz, osz, usz, ysz, isz;

· asza, oszo, uszu, esze, yszy, iszy;

· szafa, szata, szalik, szabla, szachy, szatnia, szopa, szum, szuflada, szew, szept, szelki, szyja, szyna, szydło, szkapa, szklanka, szklo, sznurek, sznurowadło, szpak, szpilka, szpinak, szpital, szron, sztandar, sztuka;

· gulasz, mysz, afisz, klosz, kalosz, tusz, plusz, kapelusz, dorsz, marsz, lemiesz;

· podeszwa, myszka, biszkopt, broszka, gruszka, puszka, poduszka, mieszkanie, muszla, baszta, kasztan, większy, lepszy, orszak, Warszawa, warsztat, bursztyn;

· szara myszka,

blaszana puszka,

szpitalne nosze,

obszerne mieszkanie.

W szafie są szerokie szuflady.

Zbyszek pisze wiersze.

Szymek jest leniuszkiem.

Na poddaszu mieszkają szpaki.

Wywoływanie „ż”

I sposób: udźwięcznienie „sz” powoduje uzyskanie „ż”

S → Z

II sposób : z przedłużonego „dż” uzyskujemy „ż”,

З → Z

Utrwalanie:

· ża, że, żo, żu, ży;

· aż, eż, oż, uż, yż, iż;

· aża, ożo, eże, użu, yży;

· żal, żaba, rzadki, żagiel, żarówka, żona, żołądek, rzodkiewka, żuk, żółw, rzut, żółty, żółtko, rzeka, rzepa, rzemień, żyto, żyła, żyletka, żyrafa, rząd, żądło, rzęsa, żmija, żwir, żłób;

· „ż” na końcu traci dźwięczność, więc przykładów brak.

· wierzba, łyżwy, brzuch, brzeg, olbrzym, grzyb, grzbiet, grzmot, grzywa, grzęda, mżawka, inżynier, wrzos, wrzawa, wrzesień, bażant, marzenie, jarzyna, warzywa, jarzębina, pożar, orzech, orzeł, morze, korzeń, kożuch, pożytek, porządek, róża, burza, kałuża, podwórze, pierze, wieża, leżak, koleżanka, talerzyk, dyżur, drużyna, drążek;

· żarówka jarzeniowa,

obrażona koleżanka,

dojrzałe żyto,

burzliwe morze;

Katarzyna zbiła talerzyk.

Chmurzy się i grzmi.

Rzeka płynie do morza.

Wiatr uderzył w żagle.

Podczas wykonywania ćwiczeń związanych z wprowadzaniem głosek szumiących dodatkowo można stosować techniki zaproponowane przez Van Ripera (H. Rodak, 1992, s. 35) polegające na sygnalizowaniu dziecku poprzez unoszenie dłoni do pionu miejsca położenia języka przy dziąśle lub np. mówienie w wolnym tempie.

Po wywołaniu szeregu szumiącego przystępujemy do znacznie trudniejszego wywoływania szeregu syczącego poprzedzonego intensywną gimnastyką języka (odpowiednie ćwiczenia zostały zasygnalizowane w etapie przygotowawczym ).

Pracę nad tym szeregiem rozpoczynamy od wywołania głoski „s”.

Wywoływanie „s”

I sposób: przy przedłużonej artykulacji „f” polecamy dziecku zbliżyć siekacze i uśmiechnąć się,

F → S

II sposób, który może nie przynieść efektów, ponieważ syn „t” wymawia międzyzębowo: przedłużając delikatnie wymowę „t”, a zarazem zbliżając siekacze i cofając kąciki ust, uzyskujemy „tsss”, następnie zaś łączymy z samogłoskami. (Powyższe metody dadzą skutek przy płaskim ułożeniu języka.)

III sposób: wykorzystujemy ułożenie warg typowe dla samogłoski „i”, a następnie polecamy długo i mocno kierować powietrze na palec wskazujący, który dziecko trzyma przed ustami w linii środkowej; nie wolno dziecku przy tym dmuchać.

IV sposób: układamy zapałkę wzdłuż rowka językowego, lekko przyciskamy i polecamy zbliżyć zęby, uśmiechnąć się i powtórzyć „s”,

V sposób: zawiązany supełek wkładamy między dolne jedynki, a kiedy dziecko go wyczuje, polecamy wymówić długie „a” i stopniowo zbliżać siekacze, starając się jednocześnie znaleźć czubkiem języka supełek; uzyskujemy w ten sposób „asss”, (propozycje A. Sołtys – Chmielowicz, Wady, s.81)

VI sposób: wkładamy poprzecznie zapałkę między siekacze i polecamy wypowiadać „s” w taki sposób, aby jej nie zgubić (sposób I. Styczek),

Utrwalanie:

· sa, se, so, su, sy;

· as, es, os, us, ys, is;

· asa, ese, oso, usu, ysy, isy;

· sad, sala, salon, sanki, sałata, samolot, samochód, sok, sowa, sopel, sokół, sobota, sól, sum, sufit, supeł, suwak, sukienka, sen, sekunda, syn, sypialnia;

· as, las, bas, hałas, atlas, kompas, ananas, nos, los, kos, włos, głos, klos, kaktus, pies, magnes, lis, bis, napis, wąs, kęs;

· asfalt, blask, wosk, kiosk, pisk, laska, maska, opaska, wioska, deska, miska, pisklę, oklaski, kapusta, wystawa, majster, gimnastyka, plastry, balsam, wstyd, garstka i inne;

· słodki sok,

spokojny sen,

smutna piosenka,

wąskie spodnie;

Pies stoi smutny.

Sarenka skubie listki.

Jaskółka karmi swoje pisklęta.

Włosy są spięte spinką.

Wywoływanie „z”

I sposób: uruchamiamy wiązadła głosowe podczas wymawiania „s”,

S → Z

II sposób: rozciągamy szeroko wargi podczas wymawiania „w” w taki sposób, aby zęby były widoczne podczas artykulacji, można powiedzieć dziecku, żeby się uśmiechało,

V → Z

Utrwalanie:

· za, ze, zo, zu, zy;

· aza, eze, ozo, uzu, yzy, izy;

· zapal, zapach, zagon, zamek, zamęt, zakład, zawód, zachód, zapałki, zabawki, zagadka, zakładka, zatoka, załoga, zaleta, zawieja, zabytek, zakątek, zuch, zupa, zero, znak, zmartwienie, zbroja, zdanie, zdrowie. zgiełk, zgoda, zlew, złoto, zmrok zebra;

· izba, jazda, gwiazda, jezdnia, gwiazda, ozdoba, fantazja, blizna, egzamin, łza, benzyna, bzdura, wzrok;

· znaleziona zguba,

złoty zegarek,

zdany egzamin,

wiązanka niezapominajek;

Mama zabrała wazę z zupą.

W wazonie jest wiązanka bzu.

Mazgaj ma łzy na zawołanie.

Pies zjadł pyzy i oblizał się.

Wywoływanie „c”

I sposób: przy otwartych ustach kładziemy czubek języka na wewnętrzną powierzchnię dolnych zębów i staramy się wytworzyć dźwięk „t” (będzie on zbliżony do „c”), następnie polecamy zbliżyć zęby,

T → C

Utrwalanie:

· ca, ce, co, cu, cy;

· ac, ec, oc, uc, yc, ic;

· aca, ece, oco, ucu, ycy, icy;

· cały, córka, cukier, cel, cegła, cena, cela, cement, cebula, celofan, cyrk, cytryna;

· plac, pajac, noc, koc, owoc, piec, palec, malec, kolec, kupiec, chłopiec, pomoc, koniec, lipiec, wieniec, widelec, latawiec, hamulec, jałowiec, zając;

· taca, placek, ocet, kocyk, ocean, motocykl, plecak, abecadło, plecy, ulica, tablica, kotwica, kamienica

· cyrkowy pajac,

bolący palec,

placek owocowy,

umocowana kotwica;

Lucynka obiecuje pomóc koleżance.

Ulica pędzi motocykl.

Cynk i cyna to cenne metale.

Cukierki są w celofanowej torebce.

Wywoływanie „dz”

I sposób: udźwięcznienie „c” daje w efekcie „dz”, czyli:

C → З

Utrwalanie:

· dza, dze, dzo, dzu, dzy;

· w wygłosie „dz” staje się bezdźwięcznym „c”, stąd brak przykładów;

· adza, edze, odzo, udzu, ydzy;

· dzbanek, dzwonek, dzwonnik, dzwonnica;

· władza, sadzawka, sadzonka, ogrodzenie, rodzynki, cudzy, miedza, kukurydza, rydze, widzenie, pieniądze, jędza, pędzel, wędzonka;

· dzwonnica przy drodze,

cudze pieniądze,

dzbanek kukurydzy,

zardzewiałe ogrodzenie;

Na dzwonnicy wisi dzwon.

Na podłodze leży pędzel.

Chłopcy pędzą w kierunku sadzawki.

Koledzy wzajemnie się

Każdą głoskę należy wywołać i utrwalić zgodnie z zaproponowaną przeze mnie kolejnością.

Kolejnym etapem będzie korygowanie dźwięków zniekształconych, czyli intedentalnego wymawiania szeregu ciszącego. Praca nad ich prawidłowym brzmieniem jest – zdaniem A. Sołtys – Chmielowicz – znacznie trudniejsza niż uzyskiwanie zębowych czy dziąsłowych. Najczęściej wychodzi się od serii ćwiczeń „kociego grzbietu” i od przekształcania głoski x'. Precyzja wykonania tego ćwiczenia wpływa znacząco na osiągnięcie zamierzonego celu.

Wywoływanie „ś”

I sposób: wymawiamy długo i szeptem spółgłoskę x' nie zmieniając przy tym pozycji języka i wytwarzając odpowiednie zaokrąglenie warg ze ściśniętymi kącikami ust,

X' → Ś

II sposób: postępujemy jak wyżej wymawiając „i” lub „j”, zatem;

I, I → Ś

III sposób: w czasie wymawiania długiego „s” polecamy, aby dziecko cofnęło czubek języka jak najdalej od zębów i umieściło go na dole jamy ustnej,

S → Ś

Utrwalanie:

· jeżeli pojawi się problem łączenia nowo wywołanej głoski z samogłoskami, na początku należy wprowadzać sylaby typu śi (”i” jest samogłoską wysoką) i takie wyrazy jak: siny, siwy, sito, sikorka, następnie łączymy „ś” ze spółgłoskami miękkimi, np. śmiech, świeci, ściga, śniadanie, śliczny (A. Sołtys – Chmielowicz, Wady, s.83), jeśli nie - pracujemy tradycyjnie, czyli w oparciu o następujące sylaby i słowa:

· sia, sio, się, siu, si;

· aś, eś, oś, uś, yś, iś;

· asia, osio, esie, usiu, ysi, isi;

· siano, siatka, siodło, siedem, siniak, sikawka, ślad, ślina, śmiech, śmietana, śniadanie, śpiew, świt, środa, świat, świerk, światło;

· oś, coś, ktoś, struś, tatuś, wieś, miś, ptyś, ryś, nosi, prosi, znosi, kosi, zanosi;

· nasiona, jesień, sąsiad, maślak, myśl, myśliwy, taśma, uśmiech, baśń, wiśnia, naleśnik, huśtawka, książka, księżyc;

· leśna roślina,

ślad na śniegu,

naleśnik z wiśniami,

śmiały myśliwy;

Wiatr po lesie roznosi nasiona świerku.

Siostra Basi nabiła sobie siniaka.

Na śniadanie są maślane bułki.

Olesiu, zanieś sito sąsiadowi – prosi mamusia.

Wywoływanie „ź”

I sposób: udźwięcznienie „ś” daje w rezultacie „ź”,

Ś → Ź

Utrwalanie:

· zia, zie, zio, ziu, zi;

· azia, ozio, ezie, uziu, izi;

· ziarna, zioła, ziemia, ziemniak, ziele, zielony, zięba, zima, źle, źródło, źrebię, źrenica;

· groźba, rzeźba, koźlę, raźno, łaźnia, woźna, groźny, późno, kuźnia, luźny, bliźniak, wyraźny;

· mroźna zima,

raxne źrebaki,

zimny październik,

orzeźwiajace źródło;

W zielonym wazonie są bazie.

Woźnica wiezie ziemniaki.

Józia ma pełną buzię poziomek.

Kazio przyjaźni się z Ziutką.

Wywoływanie „ć”

I sposób: w czasie wymawiania sylaby „ti” cofamy język do tyłu za pomocą łopatki,

TI → Ć

II sposób: łączymy miękkie „ti” ze spółgłoską „ś”

TI + Ś

Utrwalanie:

· cia, cie, cio, ciu, ci;

· ać, oć, uć, eć, yć, ici;

· acia, ocio, ecie, uciu, yci, ici;

· ciało, ciastko, ciotka, ciupaga, cień, cielę, cienki, ciepło, ciemno, ciężar, ćma, ćwikła, ćwiartka, ćwiczenie;

· płakać, malować, wilgoć, paproć, sieć, łokieć, nić, pięć, pamięć, kość, gość, maść, opowieść;

· Maciek, kocioł, bocian, kociak, kącik, babcia, dowcip, berecik, bucik;

· cienka nić,

ciągłe ćwiczenia,

łaciate cielę,

ciężki kocioł;

Dzieci lubią ciastka.

Po moście pędzi pociąg.

Maciek chciał kupić ciupagę.

Bociek odleciał do ciepłych krajów.

Wywoływanie „dź”

I sposób: w czasie wymawiania długiego i mocnego „ń” zaciskamy nos,

Ń → З

II sposób: podczas wymawiania „di” powoli przyciskamy czubek języka

DI → З

Utrwalanie:

· dzia, dzio, dzie, dziu, dzi;

· adzia, odzio, udziu, edzie, ydzi, idzi;

· działo, działka, dziadek, dziób, dziupla, dziura, dzień, dzieło, dzieci, dziennik, dziewczynka, dziąsło, dzięcioł, dzik, dziwak, dźwig, dźwięk, dźwignia;

· łodzie, przechodzień, budzik, grudzień, przedział, tydzień, wędzidło, gwoździe, łabędzie, żołędzie;

· dziób łodzi,

dzikie łabędzie,

dźwięk budzika,

dziesięć gwoździ;

Budzik budzi dzieci.

Zdziś dźwiga miedziany dzban.

Za tydzień będzie grudzień.

Madzia sadzi na działce goździki.

Na etapie utrwalania znajdą się również wypowiedziane przez syna słowa, w których „l” bądź „r” pojawiło się we właściwych pozycjach w wyrazie, np. - „r”: worek, farby, v'ev'urka, krawaty, źyrafa, źegar, śpadoγron, b'urko, gury, kretk'i, rower, traktor, torn'iśter i inne;

- „l” : balon cebula, pateln'a, źelaśko, lampa, śklank'i, kluć, kloćk'i, śamolot.

Kolejnym zadaniem będzie wypracowanie prawidłowego brzmienia wyrazów, w których pojawiły się nieprawidłowości z użyciem tych dźwięków w nagłosie, wygłosie i śródgłosie:

nagłos:

- „r” : (brak przykładów),

- „l” : rusterko;

wygłos:

- „r” : v'adlo,

- „l” : foter, parasor, motyr, ur;

śródgłos:

- „r” : (brak przykładów)

- „l” : karaf'or, terefon, v'iderec, buterka, barony, xurainoga, krei, okurary, ure, prarka.

Następnym etapem będzie praca nad nowymi wyrazami typu orlę, orlątko, karliczek, umarli, rulon, rogal, galaretka i inne, lub nad tymi, które -niewłaściwie wymawiane - pojawiać się będą w słowniku czynnym syna.

Jeżeli terapia nie będzie przynosić pożądanych efektów, należy ją uzupełniać i korygować.

2.3. E t a p a u t o m a t y z a c j i w y w o ł a n e g o d ź w i ę k u

Na tym etapie ćwiczeń planuję przerabianie takich wyrazów, w których wystąpią - oprócz „r” - głoski tego samego szeregu lub dwóch różnych szeregów dentalizowanych, z czasem zaś wszystkich trzech łącznie.

· Staszek, listonosz, racuszki, zeszyty, książki, szaraczek, przyniosły, brzuszek, szyszka, wszystkie, zwierzątka, zajączek, braciszek, towarzysze, spiżarka, zamaszysty, śpieszy, srodze, puszysty, wstążki, zeszyty, książki, prysznic, smaczne, szykować, szczaw, zawsze, przystaje, siedzą, płaszcz, czasami, stwierdzić, szałas, barszczyk, zobaczyć, stojące, sosny, zdarza, wrzos, przemarzniętych, zwożą, pierwszy, zeszła, Zgierz, podskoczył, podejść, opancerzony, szczerze, słonecznik, pesteczka, skaczą, bluszcz, gąszcz, kości, szczypiorek, świadectwa, świstaki, maszerować, towarzystwo, lećcie, dziećmi, radość, śmieci, począć, stolarz, zaczyna, bluzeczka, koleżance, skacze, oczyścić, zadzwonić, strażacka, zachwyca, przywozić, umieścić, zniszczonej, zaskroniec, zadzwonić;

· księżyc, rozśmieszyć, czystsze, rozłożyście, spóźnisz się, zaprzyjaźnić się, suszyć, zniszczyć, zaskoczyć, zamaszyście, zasadzisz.

Uważam, że pracę terapeutyczną można zakończyć, a raczej kontynuować opracowując utwory przeznaczone dla dzieci, głównie w formie wierszy czy zagadek, z takimi bowiem syn mój najchętniej obcuje. Spośród wielu takich utworów spełniających wymogi kształtowania poprawnej artykulacji głosek a ponadto posiadających niezaprzeczalne walory estetyczne i wychowawcze, wybrałam kilka. Oto one:

TECZKA ZOSI

Krzyk i hałas słychać z teczki:

Zróbże, Zosiu, porządeczki!

Płaczą kredki i ołówki.

Połamały im się główki.

Płacze książka z wielkim kleksem.

Wstyd mieć w teczce taka beksę!

Gumka – myszka myśli sobie:

- Ma być czysto? Ja to zrobię.

W. Broniewski

WSZYSCY DLA WSZYSTKICH

Murarz domy muruje,

Krawiec szyja ubrania,

Ale gdzieżby co uszył,

Gdyby nie miał mieszkania/

A i murarz by przecie

Do roboty nie ruszył,

Gdyby krawiec mu spodni

I fartucha nie uszył.

Piekarz musi mieć buty,

Więc do szewca iść trzeba.

No, a gdyby nie piekarz,

To by szewc nie miał chleba.

Tak dla wspólnej korzyści

I dla dobra wspólnego

Wszyscy muszą pracować,

Mój maleńki kolego.

J. Tuwim