Plansza trzecia

·                   ślimak                    +

·                   świeczka              śf'ećka, c→ć;

·                   książka                 kśośka, s→ś;

·                   wiśnie                      +

·                   ziemniaki                  +

·                   guziki                        +

·                   cielątko                      + 

·                   nici                             +

·                   dzięcioł                      +

·                   dźwig                         +

·                   żołędzie                  źouenзe, z→ź.

·                   gwoździe                   +

Plansza czwarta

·                   tramwaj                       +

·                   cytryna                    ćitryna, c→ć, y→i;

·                   drabina                         +

·                   krowa                           +

·                   gruszka                    gruśka, s→ś;

·                   spadochron              śpadoγron, s→ś;

·                   radio                              +

·                   ryby                               +

·                   parasol                      paraśor, s→ś, l→r;

·                   tarka                               +

·                   torniter                     torńiśter, s→ś.

·                   rower                             +

Plansza piąta

·                   kot                                   +

·                   kura                                  +

·                   konewka                          +

·                   bąk                                   +

·                   kielnia                      śpaγelka, s→ś.

·                   rakieta                             + 

·                   siekiera                            +

·                   kredki                              +

·                   garnek                             +

·                   kogut                               +

·                   chorągiewki                    +

·                   choinka                           +

Plansza szósta

·                   wałek                               +

·                   worek                              +

·                   krawaty                           +

·                   wieszak                        v'eśak, s→ś;

·                   wiewiórka                        +                 

·                   fotel                            foter, l→r;

·                   farby                               +

·                   żyrafa                          źirafa, z→ź;

·                   agrafka                            +

·                   filiżanka                  f'iliźanka, z→ź;

·                   fiołki                         

·                   kalafior                    karaf'or, l→r.

Plansza siódma

·                   balon                            +

·                   buty                               +

·                   cebula                      ćebula, c→ć;

·                   bilet                                +

·                   grabie                              +

·                   grzebień                    gźeb'eń, z→ź,

·                   patelnia                            +

·                   pompka                            +

·                   piłka                                 +

·                   pióro                          dugop'iś, s→ś, u→О

·                   małpa                                +        

·                   miotły                               +

Plansza ósma

·                   talerz                          taleś, s→ś;

·                   telefon                        terefon, l→r;

·                   młotek                              +

·                   but                                    +          

·                   dom                                  +

·                   dach                                  +

·                   buda                                  +

·                   widelec                       v'dereć, l→r, c→ć;

·                   narty                                  +

·                   nożyczki                     noźićk'i, z→ź, c→ć;

·                   spodnie                       śpodn'e, s→ś.

·                   bocian                                 + 

Plansza dziewiąta                  

·                   lampa                                 +

·                   lusterko                       ruśterko, l→r, s→ś;                     

·                   butelka                        buterka, l→r;

·                   balony                         barony, l→r;      

·                   lalka                                   +

·                   motyl                           motyr, l→r;

·                   ul                                  ur, l→r;   

·                   liść                                     +   

·                   lis                                  l'iś, s→ś;

·                   listy                               l'iśty, s→ś;

·                   królik                               +

·                   szalik                            śal'ik, s→ś.

Plansza dziesiąta

·                   autobus                          autobuś, s→ś;

·                   agrafki                              +

·                   aparat                                +

·                   armata                                +

·                   oko                                     +

·                   osa                                  ośa, s→ś;

·                   okulary                           okurary, l→r;

·                   orzechy                           oźeγy, z→ź;

·                   ucho                                    +

·                   ule                                   ure, l→r.

·                   indyk                                   +

·                   igły                                     +

Plansza jedenasta

·                   łabędzie                               +

·                   łóżko                               uuśko, s→ś; 

·                   koło                                     +

·                   piłka                                    +     

·                   stół                                  śtuu, s→ś;

·                   jabłko                                   +

·                   jaszczurki                        iaśćurk'i, s→ś, c→ć;

·                   pająk                                    +

·                   zając                                źaionć, z→ź;

·                   hulajnoga                         xurainoga, l→r;

·                   jajka                                      +    

·                   klej                                   krei, l→r.

Plansza dwunasta

·                   bułka                                     +

·                   półka                                     +

·                   bąk                                        +

·                   pąk                                        +            

·                   koza                                    koźa, z→ź;

·                   kosa                                    kośa, s→ś;

·                   noże                                    noźe, z→ź;

·                   nosze                                  leźak, z→ź.

·                   góry                                        +        

·                   kury                                         +  

·                   biurko                                      +

·                   piórko                                       +

CZEŚĆ DRUGA 

Badany miał za zadanie odpowiedzieć na pytanie: „Co kto robi?”

     Propozycje odpowiedzi:                       Odpowiedzi badanego:

1.     Pani szyje na maszynie.                   [pan'i śiie na maśin'e]

        ↑              ↑

     s→ś,        s→ś

2.     Pani pisze na tablicy.                       [pan'i r'iśuie na tabl'ići]

                                                                     ↑↑                ↑↑

 y→i, s→ś,    c→ć, y→i   

3.     Kolarz jedzie na rowerze.                [kolaź ieзe na roveźe] 

   ↑                     ↑

z→ź,               z→ź

4.     Dziewczynka pisze.                         [pan'i p'eźe f pralće]

  ↑           ↑

z→ź,    c→ć

5.     Dziewczynka czyta książkę.            [зefćinka ćita ksośke]

   ↑↑      ↑↑        ↑

    2 x c→ć, y→i,     s→ś

6.     Chłopczyk płacze.                            [зefćinka puaće]

   ↑↑            ↑

              c→ć, y→i,    c→ć

7.     Dziewczynka rysuje samochód.       [pan'i r'iśuie śamoγoзik]

       ↑↑        ↑

        y→i, s→ś, s→ś

8.     Dziewczynka myje zęby.                  [зefćinka myie źemby]

   ↑↑               ↑

      c→ć,y→i,      z→ź

9.     Chłopiec buduje wieżę.                     [xuopak ukuada kloćk'i]

↑

                                                                           c→ć

10. Dzieci jedzą.                                      [зeći ieзo]

↑

                                                        з→з

11. Dziewczynka śpi.                              [зefćinka śp'i]

    ↑↑  

c→ć,y→i

12. Dzieci huśtają się.                              [xuopak'i  γuśtaio śe na γuśtafće]

       ↑

    c→ć

13. Dzieci ulepiły bałwana.                     [bauvana γuopak'i lep'o]

14. Dziewczynka czyści buty.                 [зefćinka ćiśći buty]

     ↑↑    ↑↑

         2 x c→ć, y→i

15. Dziecko kąpie się w wannie.             [xuopak śe komp'e ]

16. Chłopcy kopia piłkę.                          [xuopak'i graio f p'iuke]

17. Mama gotuje.                                     [pańi gotuie]

18. Dziewczynka gimnastykuje się.         [pan'i ćf'ići]

    ↑↑

c→ć, y→i

19. Miś wypadł z wózka.                          [m'ś śpd ź vuśka]

        ↑     ↑    ↑

   s→ś,z→ź,s→ś

20. Pan ogląda telewizję.                          [pan oglonda telev'iźie]

↑

                                                                            z→ź

21. Strażak gasi pożar.                              [straźak leie vode]

       ↑

    z→ź

22. Lekarz bada chore dziecko.                [lekaź γuopaka leći]

       ↑                  ↑↑

  z→ź,         c→ć, y→i

23. Policjant kieruje ruchem.                    [pol'ićiand źatśimuie śamoγut]

         ↑        ↑  ↑↑        ↑

c→ć,z→ź,s→ś,y→i,s→ś

24. Chłopiec bawi się traktorem.              [xuopag bav'i śe traktorem]

Powyższe badanie zostało poszerzone o powtarzanie zdań i wyrazów. Oto one.

WYRAZY:

·                   bal                        bal                       +               

·                   przewróciła           pśevrućiua            s→ś,

·                   metr                      metr                     +

·                   balkon                  balkon                  +

·                   koledzy                 koleзi                    з→з,

·                   kropla                   kropra                  l→r,

·                   zeszyt                            źeśit                      z→ź, s→ś,

·                   słonecznik             śuonećńik             s→ś, c→ć,

·                   lakier                    rak'er                   l→r,

·                   zeszyt                            źeśit                      z→ź, s→ś, y→i

·                   latarka                   ratarka                 l→r,

·                   czas                      ćaś                       c→ć, s→ś,

·                   lornetka                rornetka               l→r,

·                   czesać                  ćeśać                    c→ć, s→ś,

·                   plaster                  plaśter                  s→ś,

·                   śrubokręt              śrubokrent            +

·                   gryziesz                gryźeś                   s→ś,

·                   kreseczka              kreśećka               s→ś, c→ć,

·                   suszyć                  śuśić                     s→ś, s→ś, y→i,

·                   balony                  balony                  +      

ZDANIA:

·                   O dach oparta jest drabina.                [o daγ oparta ieś· drab'ina]

     ↑

  s→ś,

·                   Kowal podkuwa konia.                      [koval potkuva końa]

·                   W szufladzie leża korale.                    [f śuflaзe leźo korare]

   ↑              ↑         ↑

 s→ś,       z→ź,   l→r,

·                   Ola przegląda się w lusterku.              [ola pśeglonda śe v luśterku]

↑                       ↑

                                                                 s→ś,                  s→ś,

·                   Przed fabryką stoją rowery.               [pśet fabryko śtojo rovery]

    ↑                 ↑

 s→ś,           s→ś,

·                   Baran ma rogi.                                   [baran ma rog'i]

·                   Hydraulik naprawia kran.          [γydraul'ig naprav'a kran]

·                   Grzesio ma czerwoną czapkę.            [gźeśo ma ćervono ćapke]

   ↑             ↑           ↑

z→ź,      c→ć,     c→ć,

·                   Wieczorem gryzą komary.`       `        [v'ećorem gryźo komary]

      ↑              ↑

   c→ć,        z→ź,

·                   Po rzece pływają żaglówki.                [po źeće puyvaio źaglufk'i]

      ↑                    ↑

   z→ź,              z→ź.

q                          Analizę wymowy syna przeprowadzę posługując się językoznawczą klasyfikacją zaproponowaną przez J. T. Kanię (1982), bo ona  wyodrębnia wszystkie wady artykulacyjne występujące w omawianym studium przypadku.

Wśród pierwotnych zaburzeń paradygmatycznych - oprócz elizji - powyższy autor wyróżnił substytucję, która zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu u danego osobnika mieści się w polu realizacji innego fonemu (1982, s.16).

W przypadku syna – pomimo prawidłowego różnicowania słuchem -nastąpiło ujednolicenie realizacji trzech szeregów dentalizowanych we wszystkich pozycjach w wyrazie (nagłos, śródgłos, wygłos) bez względu na sąsiedztwo fonetyczne. Mamy zatem tu do czynienia  jakby z substytucją podwójną  [ s, s → ś; c, c →ć itd.]. A oto przykłady:

·        nośorośćov'i

·        śkśideuka

·        ośtroźńe

·        pśin'eśeś

·        pśćouom

·        źakśićaua

 Nie zauważyłam, aby w przypadku nieprawidłowej wymowy tychże głosek starał się je poprawiać, chociaż kiedy powtarzam głośno jego sposób wymowy, bezbłędnie wskazuje wszystkie moje nieprawidłowości. Zauważa je u siebie, bo udziela bezbłędnych odpowiedzi, kiedy pytam go, czy dane słowo wypowiedział właściwie. Przypuszczam, że jego bierność w tym względzie jest wynikiem znacznego utrwalenia takiego właśnie sposobu wymowy, bo jak podają źródła - głoski syczące powinien wymawiać od około czwartego roku życia, szumiące zaś od piątego. ( I jeszcze jedna uwaga. Ograniczyłam się tutaj do podania kilku stosownych przykładów pochodzących z dłuższych wypowiedzi spontanicznych, wszystkie bowiem pozostałe nieprawidłowości są dokładnie wyszczególnione w badaniu wymowy  Kwestionariuszem obrazkowym G. Demel wzbogaconym o inne propozycje).

Powyższej substytucji u syna towarzyszy deformacja. Mówimy o niej wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się w palu realizacji innych fonemów (J. Kania, 1982, s.16). W omawianym przypadku zaburzenie to polega na wymowie międzyzębowej, zatem mamy tu do czynienia z seplenieniem zwanym też sygmatyzmem właściwym interdentalnym. Międzyzębowo syn realizuje także pozostałe spółgłoski przedniojęzykowo – zębowe [ t,d,n]. O istnieniu przypadków, w których wymowa międzyzębowa dotyczy nie tylko spółgłosek szeregów: syczącego, szumiącego, ciszącego, ale i  trzech powyższych, wspominają w swych pracach H. Rodak (1992, s. 25) i J. Kania (1982, s. 175).

Poza opisaną wyżej substytucją w omawianym przypadku mamy również do czynienia z niekonsekwentną realizacją l→r i występującą sporadycznie wymianą r→l. Poniżej zamieściłam stosowne przykłady również takich wyrazów, w których dana głoska pojawiła się dwukrotnie, zatem ma w nich miejsce zjawisko asymilacji głoskowej na odległość.

§        l→r

foter, karaf'or, terefon, v'idereć, parasor, rusterko, buterka, barony, motyr,ur (ure), xurainoga, krei, okurary, prarka, rornetka, ratarka, kropra, korare, kolar, ar'erka

§        r→l                                                                                                         kololovy (słowo to częściej jednak w mowie spontanicznej przybiera postać kororovy), v'adlo, kolar.

Jak widać, w obu grupach znajduje się słowo kolar, w których syn wyodrębnił nową „zdobycz” fonetyczną, od niedawnego sybstytutu, ale w dalszym ciągu struktura słowa jest niewłaściwa. Można tu mówić o kolejnym zjawisku, a mianowicie o metatezie głoskowej. Dodać w tym miejcu należy, że podczas powtarzania serii pojedynczych wyrazów syn starał się poprawić własne wady artykulacyjne w tych wyrazach, w których te głoski współwystępowały. Można zatem mówić, że dziecko słyszy różnicę między dźwiękami i ma poczucie własnej niedoskonałości artykulacyjnej, ale mimo to błędy popełnia, niekiedy nawet poprawiając wyraz wypowiedziany wcześniej prawidłowo. O tym zaś, że niekiedy zdarza się dziecku prawidłowo realizować strukturę wyrazów z tymi głoskami świadczą słowa: arielka czy plaśter.      

    Na temat powyższego zjawiska wypowiada się również Kania. Pisze on, że z chwilą gdy dokona się proces usamodzielniania fonetycznego [r] w stosunku do [l], nowa głoska ekspanduje z dużą siłą artykulacyjną, że mogą się pojawić formy typu rak'er, korare, rornetka czy  kropra. Tenże autor pisze również, że uderza bezwzględna przewaga występujących z [r] wadliwych realizacji głosek szumiących. I dodaje, że zjawisko to było podkreślane i tłumaczone fizjologiczne, ponieważ głoski te wymagają ruchu przodu języka do dziąseł, upośledzenie zaś tego ruchu jest wspólną przyczyną wady (J. Kania, 1982, s.251). Jednakże tłumaczenie to było dla przywoływanego autora niewystarczające. Współwystępowanie powyższych wad wymowy J. Kania tłumaczył również tym, że głoski te najczęściej ulegają zniekształceniom i należą do najpóźniej rozwijających się wśród  u dzieci.

O tym, dlaczego [r] pojawiło się wcześniej w wymowie syna niż szereg szumiący, pisze również A. Sołtys – Chmielowicz. Uważa ona, ż [r] jest w pewnym sensie głoską łatwiejszą, chociaż ta łatwość może być sprawą względną. Głoska [r] wymaga większej sprawności motorycznej języka, lecz stanowi jednostkę odrębną zarówno słuchowo, jak i artykulacyjnie, w przeciwieństwie do szeregów dentalizowanych, które są podobne brzmieniowo i w zbliżony sposób wytwarzane (A.Sołtys – Chmielowicz, 1998, s. 69-70). 

Wracając do wcześniejszego wątku, chcę podkreślić, że zaistniałe nieprawidłowości artykulacyjne w stosunku do ogólnej liczby słów z użyciem [r] wypowiedzianych przez syna w zaprezentowanych badaniach stanowią niespełna 20 %, zaś w przypadku wyrazów z [l]  około 3%. Widać więc, że proces stabilizacji tych głosek powoli zmierza ku końcowi, a zatem mamy tu do czynienia ze stadium przezwyciężania substytutu ( J. Kania, 1982, s. 189-90) i na tym etapie zjawisko to można uznać za normę w odróżnieniu od substytucji systemowej typu s,s →ś.

Anna Sołtys – Chmielowicz (1998, s.58) uważa, że substytucje tzw. typowe, występujące u większości dzieci, a spotykane powyżej szóstego, siódmego roku życia świadczą o opóźnieniach i są wadami, zaś deformacje głosek są zawsze wadami, chociaż w omawianym przypadku nie wpływają niekorzystnie na zrozumiałość wypowiedzi syna (H. Rodak, 1992, s.25-26).

Kolejna substytucja , y→i uwarunkowana jest występowaniem w wymowie dziecka substytucji systemowej (s →ś, z →ź, c →ć, з →з). Tam bowiem, gdzie zamiast głosek przedniojęzykowo – zębowych występują środkowojęzykowe, po tych ostatnich może być tyko [i], np. ćita, risuie, maśin'e, noźićk'i, śiua, źmoćić, vuośi, uśi, naźiva, pśiglonda, ćf'ići, śiie, śkśideuka i inne. O tym, że samogłoska [y] jest realizowana właściwie we wszystkich pozycjach świadczy chociażby słowo [wyp'iu].

Efektem substytucji systemowej w wymowie syna są wtórne zaburzenia syntagmatyczne o charakterze jakościowym, polegające na wymawianiu nowych grup spółgłoskowych, których nie ma w języku polskim. Poniżej wypisałam stosowne przykłady.

Ø     połączenie   śt: ieśt, śtont, plaśt'iku, kapuśte, liśtk'i, ośtroźn'e,peśtke, torńiśter, luśterko, l'iśty, śtuu, plaśter; 

Ø     połączenie   tś: popatś, otśuń, popatś, zatśimuie;

Ø     połączenie   śu: podrośuy, vyśua, śuoń;

Ø     połączenie   śk: gdaiśka, poguaśkai, p'eśk'i, n'eb'eśk'i, bźuśku, ćęśk'e, kśośka, źelaśko, gruśka, uuśko, vuśka;

Ø     połączenie   kś: zakśićaua;

Ø     połączenie   pś: pśin'eseś, pśenośne, pseiзemy, pśevrućić, pśeglonda, pśet, pśikleiua;

Ø     połączenie   śp: śpadoγron, śpaγelka;

Ø     połączenie   ćn: moćnei;

Ø     połączenie   ćń: suonećńik;

Ø     połączenie   źv: naźvauem;

Ø     połączenie   źv': roźv'inou;

Ø     połączenie   źm: źmoćić;

Ø     połączenie   bź: bźuśku, dobźe;

Ø     połączenie   ńć: pomarańćovy, końću;

Ø     połączenie   śn: iaśny;

Ø     połączenie   źr: źrob'iu;

Ø     połączenie   pć: depć;

Ø     połączenie   źg: roźgryś;

Ø     połączenie   rз: barзo;

Ø     połączenie   fś: fśp'inać;

Ø     połączenie   ćk: śćotećka, bećk'i, kloćk'i, noźićk'i, kreśećka;

Ø     połączenie   gź: gźeb'eń, gźeśo;

Ø     połączenie   fć: xuśtafće, зefćinka. 

Następną grupę wad wymowy stanowią pierwotne zaburzenia syntagmatyczne, o których pisałam w poprzednim podrozdziale. Najliczniej reprezentowane w tej grupie są odkształcenia ilościowe, które polegają na uszczupleniu struktury wyrazu powstałej w wyniku redukcji fonemów (J. Kania, 1982, s.20), np. [dugop'ś  dlugopis  , pomyśu  pomysł , vypat wypadł  ]. Drugi i trzeci z przytoczonych wyrazów to przykład elizji głoskowej w wygłosie, pierwszy jest wynikiem połączenia dwóch spółgłosek: zwartej z półotwartą, w wyniku czego wypada głoska bardziej otwarta. Przkładów takich jak: pać   patrz  czy p'erśa   pierwsza  nie biorę pod uwagę, bo taka wymowa jest uznawana za prawidłową w słownikach poprawnościowych. Kolejnymi przykładami – przywoływanymi wcześniej– są: metateza sylab [popronuje] oraz wzbogacenie struktury wyrazu o dźwięk występujący w jego budowie [n'evзv'eзov'i].

Jak widać, błędy te występują sporadycznie, zatem ich niwelowanie nie będzie wymagało szczególnych zabiegów.

3.2.3. Weryfikacja hipotez

Na etapie III – weryfikacji hipotezy – ustala się program terapii i prowadzi ją zgodnie z odpowiednią dla danego zaburzenia metodyką postępowania logopedycznego. O trafności sformułowanej hipotezy świadczą efekty terapii logopedycznej. Jeśli ich nie ma, należy od początku przeprowadzić postępowanie diagnostyczne lub zmienić program terapii (G. Jastrzębowska, O. Pelc – Pękala, 1999, s.638).

Należy podkreślić, że procesy diagnozowania i terapii logopedycznej wzajemnie się uzupełniają, gdyż w trakcie terapii dochodzi do weryfikacji trafności wcześniej postawionej diagnozy, co detreminuje zmianę lub kontynuację programu terapii.

Temu właśnie zagadnieniu poświęcony będzie kolejny, a zarazem ostatni rozdział  niniejszej pracy.